Ekonomia WWW

O monopolu można mówić także wówczas, gdy z przyczyn technicznych na rynku nie mogą utrzymać się inni producenci. Występuje wówczas tzw. monopol naturalny, a przykładem tego typu monopolu jest system kolei państwowych, o którego monopolistycznym charakterze decyduje fakt, że budowa i obsługa kilku odrębnych sieci kolejowych, ze względu na koszty, nie byłaby opłacalna dla wielu konkurujących firm.
Innymi przykładami monopolu naturalnego są przedsiębiorstwa zajmujące się wytwarzaniem
i dystrybucją dóbr użyteczności publicznej, tj. wody, gazu i prądu, ponieważ koszty okablowania i systemu kanalizacji przekraczają możliwości przeciętnego przedsiębiorcy. Obowiązujący w wielu krajach świata system prawny zabrania stosowania jakichkolwiek praktyk monopolistycznych,
a monopole naturalne najczęściej należą do państwa lub przynajmniej podlegają szczególnym regulacjom prawnym.
W rzeczywistości większość rynków w warunkach gospodarki wolnorynkowej nie spełnia ani wymagań doskonałej konkurencji, ani nie odpowiada modelowi monopolu, lecz plasuje się pomiędzy tymi dwoma wariantami.

Konkurencja niedoskonała występuje wówczas, gdy na rynku działa wiele firm oferujących towar nieznacznie zróżnicowany. W tej sytuacji mówimy o konkurencji monopolistycznej. Charakterystyczne dla tego modelu jest oferowanie na rynku produktów nie homogenicznych. Towary oferowane przez różne firmy są podobne, ale nie identyczne. W rezultacie konsumenci mogą dokonywać wyboru między towarami wyprodukowanymi przez różnych producentów. Na przykład firma X, produkująca pastę do zębów, wytwarza produkt podobny do tego, który produkują jej konkurenci, ale stosuje inny wzór opakowania, zapach i inne hasła reklamowe niż konkurencja, powiedzmy:
„Uśmiech bielszy od bieli” lub „Pasta, którą polecają stomatolodzy.” W działach gospodarki produkujących towary takie jak samochody, mydło, napoje często obowiązują reguły konkurencji niedoskonałej lub monopolistycznej.
Na skutek reklamy konsumenci nabierają przekonania do danego produktu konkretnej firmy, pomimo że różni się on tylko w niewielkim stopniu od towarów oferowanych przez konkurencję. U tego typu konsumentów obserwuje się pewien rodzaj przywiązania do danej marki, które utrzymuje się nawet wówczas, gdy firma podniesie ceny produktu. Oznacza to, że firma dysponuje pewną pozycją na rynku i może dyktować ceny, co odpowiada modelowi monopolu. Zarazem jednak nie ma żadnych ograniczeń co do możliwości wejścia i wycofania się z rynku.

O oligopolu mówimy wówczas, gdy na rynku działa niewielka ilość konkurujących ze sobą dużych przedsiębiorstw. W rezultacie działania podejmowane przez jedną firmę mają poważny wpływ na zachowanie i sytuację innych przedsiębiorstw działających w danej branży. Mówi się, że w tym przypadku firmy są nawzajem od siebie uzależnione. Tak więc jeśli jeden z producentów działających w danej branży podejmuje decyzję o zwiększeniu poziomu sprzedaży poprzez obniżenie cen produktu, odbędzie się to kosztem pozostałych firm funkcjonujących na rynku. Przedsiębiorstwa produkujące proszek mydlany, wyroby mączne, żywność dla kotów często borykają się z konkurencją oligopolistyczną. Typowymi przykładami oligopolu są przemysł paliwowy, produkcja samochodów, stali, wyrobów tytoniowych itp. Na rynku oligopolistycznym konkurujące firmy mogą stosować szereg różnych strategii działania zmierzających do wykluczenia konkurenta. Cechą charakterystyczną tego typu rynku jest znaczny stopień zróżnicowania produktów, wynikający z podejmowanych przez firmy prób uatrakcyjnienia i odróżnienia oferowanych towarów od towarów konkurencji, poprzez reklamę, znaki firmowe i działania marketingowe. Dzieje się tak dlatego, że producentom zależy na utrzymaniu się na rynku bez uciekania się do obniżki cen. Po części spowodowane jest to tym, że tego rodzaju posunięcie prawdopodobnie wywołałoby wojnę cenową.

Kolejną cechą charakterystyczną oligopoli jest dążenie firm do uniknięcia konkurencji w zakresie kształtowania cen, poprzez zawieranie tajnych umów lub porozumień między niezależnymi producentami. Tego typu związki producentów znane są jako kartele, a ich celem jest ograniczenie lub wyeliminowanie konkurencji. W tym przypadku firmy umawiają się co do sposobów ograniczenia mechanizmu konkurencji, ustalenia poziomu cen lub ograniczenia dostaw na rynek w celu podniesienia cen i pomnożenia zysków. Stosując tego rodzaju rozwiązania, firmy te postępują na wzór monopolistów. Dobrze znanym przykładem są działania podejmowane w latach 70. przez Organizację Krajów Eksportujących Ropę Naftową (OPEC) – kartel skupiający największych producentów ropy naftowej. W wyniku działań OPEC ceny ropy wówczas znacznie wzrosły i jednocześnie poważnie ograniczono dostawy. Wzrost cen paliwa odbił się z kolei na cenach innych produktów na rynkach światowych i w efekcie miał wpływ na ogólną sytuację gospodarczą w wielu krajach. W większości państw system prawny zabrania stosowania tego rodzaju praktyk.

W warunkach konkurencyjnych, gdy wiele firm oferuje podobne towary i usługi, wszyscy producenci muszą starać się dotrzymać kroku konkurencji, ponieważ klienci zawsze skorzystają z oferty bardziej opłacalnej. Opłacalność można oceniać biorąc pod uwagę rozmaite kryteria, na przykład cenę, jakość produktu, jego trwałość. Jeśli dana firma sprzedaje swoje produkty po cenach wyższych niż konkurenci, lub oferuje towary gorszej jakości, klienci zaczną zaopatrywać się u innego producenta. Firma musi zwiększyć swą konkurencyjność, w przeciwnym razie nie utrzyma się na rynku. Inni producenci działający w tej samej branży mogą bowiem zwiększyć swą konkurencyjność obniżając koszty produkcji, co pozwoli im obniżyć ceny towarów, lub spróbują podnieść jakość oferowanych produktów czy opracować nowe, udoskonalone metody technologiczne. Przez jakiś czas firma taka będzie przyciągała więcej klientów, co znowu wiąże się z większymi zyskami.
Innowacje wprowadzone przez jednego z producentów zmuszają także innych do podjęcia działań zmierzających do wzrostu wydajności produkcji, poprawy jakości towaru i wprowadzenia nowych technologii, a wysokie zyski firm wiodących na rynku przyciągną także nowych inwestorów. Na dłuższą metę mechanizm konkurencji prowadzi do ustalenia cen towarów i wysokości zysków na poziomie opłacalności produkcji wystarczającym, aby zapobiec wycofaniu się firmy z rynku.